بخش قابل توجهی از زندگی روزمره‌ی مردم در فضاهای شهری نظیر جاده‌ها، پیاده‌روها،کوچه‌ها، فواصل بین ساختمان‌ها، سواحل و … سپری می‌گردد. این مناطق که به عنوان کالبد شهری نیز معروف هستند نقش بسیار مهمی در تغییر فرهنگ مردم و روابط اجتماعی آن‌ها دارند. اهمیت فضاهای شهری بدان جهت است که می‌توانند بستری مناسب در جهت بهبود کیفیت تعاملات افراد هر منطقه باشند. بر طبق نظر دانشمندان این حوزه و بررسی‌های انجام شده توسط آن‌ها اینگونه به نظر می‌رسد که مردم تمایل به حضور در فضاهایی دارند که تعامل و بازخور مثبتی در آن ببینند.
مطابق با مقاله قلمبر و نقی زاده چهار کیفیت اصلی برای حضور فرد در فضای شهری وجود دارد که از دید نظریه‌پردازان از معیارهای اصلی یک فضای شهری می‌باشد؛ این عوامل عبارتند از امنیت، نفوذپذیری، خوانایی و تنوع کالبدی و عملکردی. حال فرض کنید که فضای شهری با عوامل نام برده شده غریبه باشد و اصولی طراحی نشده باشد بدون شک استفاده‌کنندگان خود را در شرایط مطلوب روحی نمی‌بینند و تمایل به حضور در آن ندارند. از این رو مخاطبان فضای شهری به شرایط نامساعد پیش‌رو واکنش نشان می‌دهند و ناهنجاری‌های اجتماعی از همین نقطه تشکیل می‌گردد. بنابراین در می‌یابیم که برخی معضلات اجتماعی از نبود فضای شهری مناسب نشات می‌گیرد و نارضایتی شهروندان را به همراه خواهد داشت.
از این رو در این مقاله تلاش شده است که تعریف درستی از فضای شهری ارائه داده شود تا موارد مرتبط با این موضوع تا حدودی شفاف گردد. همچنین سعی شده است تا مشکلات فرهنگی و تاثیرات مثبت و منفی این فضاهای تعبیه شده که در ارتباط با تعاملات اجتماعی نیز هست مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین سوالاتی که درباره‌ی موضوع این مقاله مطرح است به شرح زیر می‌باشد:
• فضای شهری چیست؟
• آیا بین شخصیت با فضای شهری ارتباط وجود دارد؟
• آیا فضای شهری با رفتارهای اجتماعی ارتباط دارد؟
• آیا با طراحی مناسب فضای شهری می‌توان میزان تعاملات اجتماعی را افزایش داد؟
• کالبد شهری چیست و همبستگی آن با تعاملات اجتماعی به چه میزان است؟
• آیا تاثیر خصوصیات منفی به اندازه خصوصیات مثبت در فضاهای شهری مشهود است؟
• آیا فضای شهری ایران در خور شهروندان است؟
سوالات مطرح شده در بالا از جمله مواردی هستند که پی بردن به حقیقت آن‌ها ذهن را درگیر خود می‌نماید. البته پر واضح است که جواب سوالات مربوط به ارتباط فضای شهری با رفتار شهروندان، مثبت است و بین این دو ارتباط معناداری وجود دارد. اما با چه هدفی امروزه به این مساله توجه جدی می‌شود؟ و چرا در سرتاسر دنیا با کمک فضاهای شهری هنجارهای اجتماعی را حل و فصل می‌کنند؟ این چالش‌های ذهنی بوجود آمده موضوعاتی هستند که روشن شدن نقاط کور آن‌ها بخشی از اهداف این مقاله را تشکیل می‌دهد.
تعریف فضای شهری
فضای شهری یعنی اصلی‌ترین قسمت زندگی روزمره مردم که در بطن جامعه واقع شده است و مردم به صورت مداوم در آن حضور پیدا می‌کنند. مطابق با مقاله ماجدی و همکارانش فضای شهری پدیده‌ای سازمان یافته هست که اطلاعات در آن به صورت‌های مختلفی نظیر فرم، عملکرد، و معنا تجلی می‌نماید. بعلاوه به تعریفی دیگر فضای شهری یک فضای عمومی باز است که بتوان در آن تعاملات اجتماعی صورت داد.به عنوان مثال میدان‌های شهر و خیابان‌ها، وجود چند آلاچیق کنار هم در یک پارک و یا حتی یک صندلی یا جان‌پناه در نزدیکیِ یک آبشار نقاطی هستند که می‌توان در سطح شهر به عنوان فضاهای شهری از آن‌ها نام برد. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که ملاقات‌ها، گردهمایی‌ها و اعتصاب‌هایی که در نزدیکیِ المان‌ها، پارک‌ها و یا در مرکز پیاده راه‌هایی که در سطح جامعه وجود دارد تشکیل می‌شود تماما ثمره‌ی نقش مهم و حیاتی فضاهای شهری می‌باشد. حال به جهت اینکه با این موضوع بیشتر آشنا شویم و بدانیم فضاهای شهری دارای چه ویژگی‌های مثبتی هستند در ادامه به برخی از خصوصیات آن‌ها اشاره خواهیم نمود:
- فضای شهری برخورد بین مردم را آسان می‌نماید،
- هدف نهایی فضای شهری گسترش ارتباط اجتماعی است،
- فضای شهری باعث افزایش سطح امنیت و بهبود جایگاه اجتماعی می‌گردد،
- فضای شهری پدید آورنده‌ی آرامش و سرگرمی می‌شود،
- فضای شهری فراهم کننده‌ی شرایطی برای تعامل و زمینه‌ی معاشرت می‌شود،
- استفاده از فضای شهری برای جلوگیری از افسردگی و رفتارهای خشونت‌آمیز بسیار مثمرثمر می‌باشد،
- استفاده از فضای شهری بستری برای رشد خلاقیت به حساب می‌آید.
تاثیر خصوصیات منفی به اندازه خصوصیات مثبت در فضاهای شهری
یکی از اهداف فضای شهری این است که به صورت ناخودآگاه شخصیت مجموع استفاده کنندگان خود را یکسان نماید. این بدان معنی است که مردم از تعاملات بوجود آمده تاثیر می‌پذیرند. به بیان ساده‌تر خصوصیات مثبت و منفی فرهنگ هر منطقه، زمانی که در فضاهای مشخص شده‌ی شهری توسط مردم نمایش داده شود می‌تواند به صورت ناخودآگاه بر دیگران تاثیر بگذارد. یعنی به همان اندازه که این فضاها می‌توانند اثر مثبت بر مخاطب خود بگذارند به همان اندازه نیز قادر هستند نشر دهنده‌ی خصوصیات منفی مردم باشند. نوع و اندازه‌ی این تاثیرات نیز به میزان مثبت و منفی بودن رفتار مردم بستگی دارد. بنابراین تعدیل شدن رفتار و فرهنگ جامعه اولین و مهمترین نتیجه‌ی است که از ارتباطات و تعاملات اجتماعی مردم در این فضاهای شهری حاصل می‌گردد.
از این حیث نتیجه می‌گیریم که همانطور که طراحان فضای شهری با تفکر در زمینه‌ی طراحی کالبد شهری برای افزایش تعاملات اجتماعی تلاش می‌کنند به همان اندازه نیز این تعاملات می‌تواند رفتار و فرهنگ معیوب جامعه را به دیگران آموزش بدهد. به همین جهت است که به این مساله باید به صورت جدی پرداخته شود. زیرا ضعف و قوت پنهان فضا یا کالبدهای شهری می‌توانند سطح تعاملات را افزایش یا کاهش دهند و این افزایش یا کاهش تعاملات خود می‌تواند تبلیغ خصوصیات و فرهنگ ضعیف یا قوی یک جامعه باشد.
فلسفه‌ی ارتباط و تعامل در فضای شهری
ریشه‌ی تعامل انسان در فضای شهری و ارتباط تنگاتنگ بین این دو که توسط مقالات متعدد به اثبات رسیده است در طبیعت انسان‌ها نهفته است. انسان‌ها به طور طبیعی موجوداتی اجتماعی هستند و به صورت ذاتی گرایش به تعامل با یکدیگر دارند. معمولا تصمیم‌گیرندگان فضای شهری به دلیل وجود این فلسفه‌ی ذاتی در انسان‌ها بهانه‌هایی را برای تجمع افراد فراهم می‌کنند که حتی اگر مردم با یکدیگر ناآشنا هم باشند به واسطه‌ی این بهانه‌ها با یکدیگر ارتباط برقرار می‌نمایند. حال این بهانه‌ها می‌تواند فضایی برای سکونت مردم باشد و یا امکانات فراهم شده در کنار رودخانه‌ها و المان‌های شهری و یا حتی سازه‌هایی کوچکی در محل تجمع مردم در میدان اصلی شهر باشد که با هدف وجود جان‌پناهی برای امنیت موقت آن‌ها در نظر گرفته شده است. تمامی این مکان‌ها می‌توانند شروع یک جریانی از حیات یا ارتباط اجتماعی باشند و تعاملات بین مردم را هدایت نمایند. همچنین این مساله به صورت مستقیم با فرهنگ مردم نیز در ارتباط است. این بدان معناست که ارتباط نزدیک بین این تعاملات می‌تواند به راحتی رفتار خوب و بد مردم را به یکدیگر منتقل نماید.
آیا فضای شهری با رفتارهای اجتماعی در ارتباط است؟
همانطور که می‌دانیم انسان بخشی از همین فضاست و با رفتارهای خود به این فضا معنی می‌بخشد. به راحتی قابل درک است که با توجه به رفتارهای متفاوت و رایج بین انسان‌ها فضای شهری می‌تواند آهنگ‌های متفاوتی به خود بگیرد. به نقل از مقاله قلمبر و نقی زاده، ویلیام وایت از اولین افرادی بود که تحقیقات گسترده‌ای در زمینه نحوه‌ی استفاده مکان‌های عمومی انجام داده است. وایت معتقد است مردم نظر خودشان را با پاهایشان در فضای عمومی اعلام می‌کنند. به اعتقاد وی حیات اجتماعی ما در مکان‌های عمومی با کیفیت زندگی مردم در ارتباط است.
اهمیت فاز مطالعاتی، وجود تخصص، اخلاق مداری
با توجه به موارد بیان شده می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که طراحی هر فضای شهری نیاز به مطالعات پایه‌ای(فاز صفر) بسیار قوی دارد. این میزان حساسیت بدان دلیل است که اطلاعات پایه هرگز نباید تنها بر اساس ذهن و قدرت تخیل باشد بلکه باید به واقعیت نزدیک باشد.
با توجه به اهداف بیان شده حتما برای رسیدن به فضای شهری مطلوب به تخصص افراد کارکشته نیاز است. همچنین لازم بذکر است که مجریان و طراحان فضاهای شهری باید اخلاق مدار نیز باشند. زیرا تخصص بدون اخلاق و اخلاق بدون تخصص بی‌فایده است. متخصصین در این حوزه باید حتما در سایه‌ی اخلاق به وظیفه خود عمل نمایند و از خود گذشتگی داشته باشند و در مواردی که توانایی لازم برای طراحی و اجرای این مهم را ندارند به هیچ وجه نباید ورود کنند بلکه بتوان از افراد قوی‌تر در این زمینه بهره جست. در این باره وایت نیز معتقد است که ما برای خلق کردن شرایط و فضاهایی که تعاملات اجتماعی را تسهیل نماید مسئولیت اخلاقی داریم.
بعلاوه در کنار چارچوب تعریف شده بهتر است برنامه‌ریزی‌های این حوزه در قالب یک تیم تخصصی و هماهنگ با باقی ارگان‌ها و ادارات تصمیم‌گیری شود و چگونگی استفاده از این برنامه‌ها و رسیدن به یک کالبد ایده‌آل شهری وظیفه‌ی متخصصان طراح و کارشناسان خبره‌ی این حوزه باشد. با این اوصاف پیشنهاد می‌گردد که تخصص‌های زیر حتما در تیم تخصصی طراحی فضای شهری وجود داشته باشد:
- متخصص مدیریت شهری
- متخصص برنامه‌ریزی شهری
- متخصص طراحی شهری
- مهندس معمار
- مهندس عمران
- مهندس برق
- مهندس مکانیک
همچنین با توجه به اطلاعات بیان شده در این مقاله پیشنهاد می‌شود که تمامی کارها و خدمات شهری الزاما با تکیه بر آمار و اطلاعات باشد. بعلاوه وحدت و تفکر اصولی، پیش‌نیازی برای رسیدن به طرح کامل و جامع شهری باشد. حتی اگر این تفکر به منظور مکان‌یابی و طراحی یک سطل آشغال در سطح شهر باشد. این میزان حساسیت بدان دلیل است تا باور کنیم که اگر تصمیمی که امروز گرفته می‌شود اشتباه باشد جبران ضرر اجتماعی و فرهنگی آن بسیار دشوار خواهد بود. در نقطه‌ی مقابل اگر تصمیم درست اتخاذ گردد و همچنین اگر تصمیم اتخاذ شده در سایه‌ی اطلاعات و مبانی نظری باشد برای امروز و فردای شهر بسیار مفید خواهد بود.
موضوع حیاتی مرتبط با فضای شهری ایران
همانطور که می‌دانیم در ایران به طراحی فضاهای شهری توجه چندانی نمی‌شود و همچنین فرهنگ جامعه دچار چالش‌های جدی نیز هست. واقعیت اینچنین است که در این کشور اکثر شهرها بی‌شکل و با فضایی بی‌منطق طراحی شده‌اند. همچنین و برخلاف انتظار در اکثر شهرها فضاهایی بلااستفاده نظیر اطراف شهرها و کنار بزرگراه‌ها که به نحوی دور افتاده و رها شده‌اند دیده می‌شود. همچنین با توجه به شرایط جامعه و بر طبق آمار و گزارشاتی که وجود دارد اینگونه به نظر می‌رسدکه مبانی نظری در طراحی شهرهای ایران در خور شهرونداشان نیست و این امر منجر به تاثیر منفی در تعاملات و پدیدار شدن رفتار نادرست شهروندان در فضای شهری و اجتماعی می‌شود.بنابراین اینگونه برداشت می‌شود که فضاهای شهری طراحی شده در ایران می‌تواند در جهت ضعیف‌تر شدن سطح کیفی جامعه تاثیرگذار باشد. دلیل این موضوع نیز روشن است زیرا مردم که بازیگران این فرهنگ ضعیف هستند در فضاهای تعبیه شده در سطح شهر شخصیت خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند. از این رو نشر شخصیت غالب مردم که از ضعیف بودن فرهنگ جامعه نشات گرفته است می‌تواند در این کالبدهای شهری ترویج بیشتری پیدا نماید. اما همانطور که در طول این مقاله به صورت مفصل بیان شد همین تحلیل می‌تواند نقطه‌ی امید و قابل تامل این ماجرا نیز باشد. به دلیل اینکه مسئولان این حوزه به راحتی می‌توانند به منظور حرکت به سمت اصلاح فرهنگ‌های غلط این کشور، از همین نقاط اقدام به بهبود رفتار نمایند و با فرهنگ‌سازی در نقاطی که میزان تعاملات مردم بسیار زیاد است اصلاحات فرهنگی را قوی‌تر اجرا نمایند.
فضای شهری به عنوان یک مفهوم مهم در طراحی شهری و معماری، شامل مجموعه‌ای از مکان‌ها و عناصر شهری است که برای تعامل و زندگی اجتماعی شهروندان طراحی شده‌اند. این فضاها شامل پارک‌ها، میدان‌ها، خیابان‌ها، پیاده‌روها و سایر مناطق عمومی هستند که برای ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان و تقویت ارتباطات اجتماعی طراحی شده‌اند. فضای شهری باید به گونه‌ای باشد که سهولت دسترسی برای همه مردم را فراهم کرده و به افزایش تعاملات اجتماعی و فعالیت‌های فرهنگی کمک کند. طراحی مناسب این فضاها نه تنها جذابیت بصری شهر را افزایش می‌دهد، بلکه تأثیر بسزایی در سلامت روانی و جسمانی شهروندان دارد.
برای بهبود کیفیت فضای شهری و جلب نظر توریست‌ها و ساکنان محلی، توجه به عناصری همچون نورپردازی مناسب، زیبایی‌شناسی، امنیت و امکانات رفاهی ضروری است. این موارد نقش مهمی در ایجاد حس تعلق و هویت محلی دارند. علاوه بر این، استفاده از عناصر طبیعی مانند درختان و فضای سبز می‌تواند تاثیرات مثبت زیست‌محیطی داشته و به کاهش آلودگی هوا و ایجاد اکوسیستم‌های پایدار کمک کند. با توجه به تغییرات اقلیمی و رشد جمعیت شهری، برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت هوشمندانه فضاهای شهری اهمیت بیشتری پیدا کرده است. ایجاد تعادل بین توسعه شهری و حفظ اراضی طبیعی از دیگر جنبه‌های مهمی است که در طراحی و توسعه فضاهای شهری باید در نظر گرفته شود.
من همیشه فکر می‌کردم فضای شهری یعنی فضاهای پارک و میدان‌ها، اما اینجا دیدگاه جدیدی ارائه شده. کسی اینجا توضیح می‌ده که طراحی شهری چطور با این موضوع گره خورده؟
برای من جالب بود تعریف فضای شهری که اینجا اومده. البته می‌دونم طراحی شهری اهمیت زیادی داره. شما چطور فضاهای شهری رو بهتر تشریح می‌کنید؟
به نظر می‌رسه که تعریف فضای شهری خیلی گسترده‌تر از نظر عمومه. می‌خواستم بدونم شهری چیست و چرا تا این حد مهم شده؟ تشکر از توضیحاتتون.
من واقعاً نمی‌دونستم تفاوت انواع فضای شهری چیه. تلاش‌های شما برای روشن‌سازی این مفهوم قابل تقدیره. سوال: فضای شهری چی می‌تونه به ما ارائه بده؟
برای کسانی که در این حوزه متخصص نیستند، فضای شهری ممکنه یکم پیچیده باشه. طراحی فضای شهری چه نقشی در بهبود محیط زندگی ما داره؟
یه سوال برام پیش اومد؛ انواع فضای شهری چه نیازهایی رو پوشش می‌ده و کدوم یک از اون‌ها تو طراحی شهری مهم‌تره؟ موفق باشید در کاراتون.
تعریف فضای شهری به نظرم خیلی ابتدایی فهمیده میشه. اینجا توضیحات خوبی داده شده که اهمیت طراحی شهری چیست رو بهتر درک کردیم. مرسی از شما.
خیلی دوست داشتم بدونم فضای شهری چیست و اینجا توضیحات خوبی ارائه شده. دقت و سادگی متن واقعاً کمک زیادی به فهم این موضوع کرد. باز هم سوال دارم!
من کارشناس این حوزه نیستم، ولی به نظرم طراحی فضای شهری تو توسعه پایدار خیلی اثر داره. کسی می‌دونه طراحی شهری چه تأثیری تو کاهش ترافیک داره؟
فکر نمی‌کردم انواع فضای شهری اینقدر گسترده باشه. این مقاله خیلی به فهم من از طراحی شهری کمک کرد. آیا می‌تونید مثال‌هایی از کشورهای موفق در این زمینه بزنید؟