باران بخش مهمی از چرخه‌­ی حیات محسوب می­‌شود و همانطور که می­‌دانیم این نعمت الهی پدید آورنده آب شیرین برای تمام گونه­‌های زیستی است. اما این قطرات ارزشمند در برخی شرایط اقلیمی به عنوان مشکل ظهور می­‌کنند و می­‌تواند سبب بوجود آمدن مسائل و خساراتی برای ساکنین آن محیط باشد. در استان­‌های شمالی کشورمان یا دیگر مناطق بسیار مرطوب به دلیل بارش باران در ماه­‌های سرد سال و وزش باد شدید از سمت غرب معمولا ساختمان­‌ها آسیب­‌پذیر می­‌گردند. به عبارت دیگر قطرات باران زمانی که با بادی همراه باشند که از سمت غرب بوزد و به سا‌ختمان­‌ها برخورد کند می‌­تواند باعث فرسایش نما و مصالح ساختمان گردد که این رخداد حاصل پدیده­ای به نام «کج باران» است.

این مقاله بر آن است که به شناخت و بررسی این موضوع بپردازد و کج باران و موارد مرتبط با آن را از منظر علم معماری بررسی نماید و همچنین با درک دقیق مشکلات این پدیده طبیعی، رویه­‌های اصولی آن را مطرح نماید تا با رعایت آن‌ها بتوان ساخت یک بنا را اصولی‌­تر انجام داد و از خسارت­‌های احتمالی آن جلوگیری شود. بعلاوه برای ساختمان­‌هایی که از قبل و به صورت نادرست در این شرایط اقلیمی ساخته شده‌­اند و از این مساله آسیب دیده­‌اند، راهکارهایی پیشنهاد شود که از تخریب و آسیب بیشتر آن­­‌ها جلوگیری به عمل آید.

شرایط اقلیمی کج باران

همانطور که می‌­دانیم شرایط آب و هوایی سواحل دریای خزر از جمله مناطق معتدلی به شمار می‌­رود که توسط رشته کوه‌­های البرز احاطه شده است. متوسطِ حداقلِ مطلق و متوسطِ حداکثرِ مطلق دمای این مناطق بین 6 تا 30 درجه می­‌باشد و هرچه در این منطقه­‌ی جلگه‌­ای و پست به سمت شرق حرکت می­‌کنیم رطوبت هوای آن کاهش می‌­یابد.از ویژگی­‌های دیگر این منطقه می­‌توان به وجود بادهای مرطوبی اشاره نمود که از سمت دریا به سمت جلگه می­‌وزد و منجر به بارندگی­‌های طولانی مدت در طول سال می­‌گردد که معمولا در تابستان به صورت رگبار می­‌باشند. شدت و ضعف این بارندگی­‌ها نیز به عوامل زیادی بستگی دارد که از جمله­‌ی آن­‌ها می‌­توان به میزان رطوبت هوا، شدت و جهت وزش باد و درجه­‌ی سرمای محیط اشاره نمود. رشت، بندرانزلی، لاهیجان، املش و … از جمله شهرهایی می­‌باشد که در این نوعِ خاص از اقلیم پُر باران واقع شده‌­اند. در این شهرها باران در بسیاری از مواقع توأم با وزش باد می‌­باشد که خود به خود منجر به کج باران می­‌شود بخصوص در فصول پاییز و زمستان که شدت جریان باد شدیدتر است.همانطور که قبلا اشاره کردیم زمانی که بارش باران با باد همراه باشد و جریان و جهت وزش باد منجر به این مطلب گردد که باران از سمت غرب به ساختمان برخورد کند به آن کج باران گفته می­‌شود که به مرور زمان این مساله از جهت جبهه‌­ی رو به باران باعث آسیب دیدن مصالح و یا نمای ساختمان می­‌گردد و به آن­‌ها خسارت وارد می‌­نماید و در نهایت به فرسایش ساختمان منجر خواهد شد. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که میزان این فرسایش نیز به حجمِ باران و سرعت بادِ همراهِ باران بستگی دارد.در ادامه قصد داریم با استفاده از آمار مربوط به بارندگی سالیانه در تعدادی از شهرهای ایران تأثیر کج باران را دقیق ­تر بررسی نماییم و تاثیر این مساله را بر ساختمان‌­های با ارتفاع کمتر از ده متر (یک، دو و سه طبقه) و بیشتر از ده متر مشاهده کنیم.

جدول بارندگی سالیانه در برخی استان­‌ها و شهرستان­‌های پُر باران ایران

یافته­‌های پژوهش طاهباز با موضوع «تاثیر کج باران بر ساختمان» نشان داد که در تعداد زیادی از شهرهای ایران که غالباً بارندگی سالیانه آن‌­ها کمتر از 500 میلی‌متر است، مشکل کج باران فقط برای ساختمان­‌های با ارتفاع بیشتر از ده متر(یا بیش از سه طبقه) وجود دارد و خطری ساختمان­‌های کمتر از ده متر(یا یک تا سه طبقه) را تهدید نمی‌کند. از طرف دیگر در شهرهاي با بارندگي بيش از 500 ميلي‌متر در سال نظیر رودبار، گرگان، ساری و … احتمال تأثير كج باران بر عموم ساختمان‌­ها وجود دارد. به‌علاوه شهرهاي با بارندگي بيش از 1،400 ميلي‌متر در سال مانند رشت، لاهیجان و بندرانزلی نماي ساختمان‌­ها از جهت­‌هایی که رو به باد است غالباً تحت تأثير شديد فرسايش كج باران قرار مي­‌گيرند. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که میزان این فرسایش به حجم باران و سرعت بادِ همراهِ آن بستگی دارد. بنابراین مقدار بارندگی بیش از 500 میلی‌متر در سال می‌­تواند یکی از مشکلات اکثر ساکنین این نواحی باشد مخصوصا اگر خانه‌­های آن‌­ها در جغرافیایی با رطوبت بالا قرار داشته باشند.
با بررسی چیستی و مشکلات کج باران اینگونه دریافت می­‌شود که بی‌­توجهی به خصوصیات هر اقلیم و بی­‌تفاوتی نسبت به شرایط جغرافیایی در ساخت ساختمان‌­ها می‌­تواند باعث سلب آسایش ساکنان آن خانه گردد. بعلاوه استفاده از تقلید و به کار بردن روش­‌های غیر اصولی در طراحی سازه­‌ها می­‌تواند در آینده خسارت­‌هایی به شرح زیر را به مالکان آن­‌ها وارد نماید.

• انتقال رطوبت به داخل ساختمان،
• تخریب و یا از دست رفتن کیفیت مصالح ساختانی استفاده شده،
• اتلاف انرژی،
• …

بعلاوه در کنار همه­‌ی این موارد تخریبِ ظاهر و نمای بناها می‌­تواند چهره­‌ی شهر و فضای عمومی را به شدت تحت تاثیر قرار دهد و سیمای شهر را از بین ببرد. به همین جهت است که برای طراحان تعیین فرسایش حاصل از کج باران حائز اهمیت است. چرا که با آگاهی از آن می‌­توانند در انتخاب محل و جهت­‌گیری بهتر بنا به جهت حفاظت جبهه­‌های رو به کج باران و انتخاب مصالح مقاوم‌­تر در برابر نفوذ رطوبت، اقدامات لازم را بعمل آورند و بطور کل از تخریب و بهم ریختن سیمای شهر جلوگیری نمایند.
در ادامه با توجه به نمودار تأثیر کج باران بر نمای ساختمان، روش­‌های زیر برای کاهش تأثیر کج باران پیشنهاد می­‌گردد:

• انتخاب محل مناسب برای ساخت سازه،
• انتخاب درست و اصولی جهت و فرم مناسب برای ساختمان،
• طراحی علمی و استفاده از روش‌­های تجربی و قدیمی طراحی پلان،
• استفاده از بادشکن­‌ها،
• تراکم ساختمان­‌ها،
• انتخاب مصالح مقاوم در برابر رطوبت،
• درزبندی مصالح نما،
• دقت در اجرا.

در مقال‌ه­ای جداگانه با عنوان حفاظت ساختمان از تاثیر کج باران به راهکاره‌­های محافظت ساختمان از آن می­‌پردازیم. با کمک مقاله‌­ی ذکر شده توضیحات مفصلی درباره طراحی مناسب، انتخاب محل و جهت مناسب برای ساخت بنا، انتخاب فرم مناسب برای بنا، حفاظت جبهه‌­های رو به باد، انتخاب مصالح مقاوم در برابر نفوذ رطوبت و اجرای درست، درزبندی و عایق­‌کاری منافذ نما، استفاده از پوشش­‌های مقاوم برای نما در شرایط حاد ارائه خواهد شد.

حفاظت ساختمان از تاثیر کج باران