«فضای سبز» مفهوم گسترده‌ای را در بر می‌گیرد و هر انسانی قادر است فضای سبز را مطابق با ذهن خودش تصویرسازی نموده و ماحصل آن را توصیف نماید و درست و غلطی نیز برای آن وجود نخواهد داشت. برای درک بهتر فرض کنید که از دو نفر که یکی در آپارتمان سکونت دارد و دیگری در یک روستا زندگی می‌کند درباره‌ی عبارت فضای سبز سوال شود! هر کدام از این دو نفر بر اساس برداشت شخصی خود از محیط پیرامونِ محل زندیگی‌شان می‌توانند یک تعریف خاص درباره‌ی فضای سبز ارائه بدهند. بعلاوه در کنار عقیده‌های متفاوت این دو شخص، ممکن است از دید یک معمار یا فرد دیگری که در این حوزه تحصیل کرده است، فضای سبز معنای متفاوت دیگری داشته باشد. در واقع برداشتِ اشتباه و نادرستی بین این تفاوت‌ها وجود ندارد و نمی‌توان ادعا کرد فردی که در آپارتمان زندگی می کند درست می گوید یا ادعای وی ضعیف است و بالعکس فردی که در روستا زندگی می کند حتما دید بهتری نسبت به فضای سبز دارد. بنابراین نمی‌توان تعریف یک فرد بر دیگری را ارجح دانست.
اما در کنار همه‌ی این موارد یک نکته وجود دارد و آن این است که بین تمام این دیدگاه‌های متفاوت، خصوصیات مشترکی نیز هست که نبود هر کدام از آن‌ها تعریف فضای سبز را تا حدودی ضعیف می‌نماید. در این مقاله قصد داریم علاوه بر توضیح درباره کلیات فضای سبز به خصوصیات و نکات آن نیز بپردازیم.
با این اوصاف در ادامه به شرح هر کدام از موارد زیر خواهیم پرداخت:
- تعریف فضای سبز
- ضرورت‌ها و فایده‌های فضای سبز
- انواع فضای سبز
تعریف فضای سبز
به طور کلی فضای سبز به محیطی اشاره دارد که در آن یک سطح یا منطقه‌ی باز، به صورت طبیعی و یا با کمک انسان محل استقرار انواع گیاهان و درختان طبیعی است. همچنین این آرایش توسط سازمان‌های مربوطه با هدف کسب انرژی، رفاه و آرامش مضاعف برای ساکنین و یا استفاده‌کنندگان این محیط برنامه‌ریزی شده است. بعلاوه فضاهای سبز ممکن است به صورت طبیعی بوجود آمده باشند و یا به صورت مصنوعی و با استفاده از پوشش‌های گیاهی متنوع و بکارگیری تجهیزات و فنون زیباشناختی در کنار تکنیک‌های علمی آن تزئین شده باشند.
ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که برای فضای سبز اصطلاحات دیگری نیز وجود دارد که به عنوان مثال می‌توان به متفاوت بودن معنای واژه‌های «سطوح سبز» و «فضای سبز» اشاره نمود که در سطوح سبز مواردی نظیر چمن، مراتع و گیاهان کوتاه یافت می‌شود و در فضای سبز درختان سر به فلک کشیده خودنمایی می‌کنند. بعلاوه ممکن است جنگل نیز پوشش دهنده‌ی بخشی از این فضای سبز باشد.
ضرورت‌ها و فایده‌های فضای سبز
صنعتی شدن کشورها در کنار فکر بدست آوردن سودهای کلان، جهان را به سمتی سوق داده که انسان، خود را از روند طبیعی زندگی جدا کرده است. این بدان معناست که بشریت در گذشته از نقطه‌ای به بعد با تخریب جنگل‌ها و طبیعت و پیشروی در ساخت و ساز در حال محدود کردن خود بوده در حالی که هرگز خود از این موضوع خبر نداشت. جایگزینی فضای سبز طبیعی با سازه‌های بنا شده تا آنجا پیش رفت که مردم را درگیر معضلات و موضوعاتی کرد که خلاصی از تبعات آن آسان نبود. مشکلاتی نظیر آلودگی هوا، هزینه‌های کلان برای سیتسم فاضلاب و عدم توان مقابله با سیلاب‌ها و صدها مورد دیگر تنها بخشی از این مسائل بود. از این رو آگاه شده و دریافتند که حیات انسان در گرو همین طبیعت است و باید برای حفظ آن تلاش نمود. بنابراین بشریت مجبور شد تا به جهتِ حفاظت از این منابع ارزشمند اقداماتی را انجام دهد و درصدد اصلاح قوانین و رفتار خودش بر بیاید.
از این جهت، تفکر و درک و ارائه‌ی راه‌حل برای نجات و گسترش طبیعت آنچنان فراگیر و همگانی شد که امروزه برخی جوامع به این نتیجه رسیدند که از فضای سبز می‌توان به منظور جلوگیری و یا مقابله با مشکلات استفاده نمود. همچنین پذیرفتند که ضمن مراقبت از فضای سبز طبیعی به طراحی و اجرای فضای سبز مصنوعی نیز روی بیاورند. افزون بر موارد بیان شده بشریت هم اکنون وجود هر دو نوع این فضای سبز طبیعی و مصنوعی را به عنوان یک ضرورت پذیرفته است. به جهت درک بهتر و جویا شدن ریشه‌های حمایت از طبیعت به عنوان یک ضرورت، در ادامه به 5 دلیل واضع و روشن برای احیای فضای سبز اشاره می‌شود:
- رعایت نمودن چرخه‌ي اکو سیستم،
- صنعتی شدن جوامع و محدود شدن محیط فضای سبز،
- افزایش جمعیت و به تبع آن تراکم بیش از حد در برخی مناطق و تخریب‌های صورت گرفته در طبیعت،
- مقابله با آلودگی شهرها مخصوصا به منظور کاهش سرب،
- اثرات مخرب زندگی شهرنشینی بر عوامل منابع زیر زمینی نظیر آب و خاک،
- وجود مشکلات اجتماعی و روانی شدید بین مردم به جهت کاهش تعاملات.
بعلاوه به تجربه ثابت شده است که توجه به ضرورت‌های اشاره شده در بالا برای ادامه‌ی حیات بشری پر فایده و سودمند خواهد بود. به این منظور و برای درک بهتر حداقل فایده‌های توجه به فضای سبز نیز در زیر ارائه می‌شود:
- جلوگیری از بلایای طبیعی نظیر سیلاب و طغیان رودخانه‌ها،
- مقابله با جزایر گرما در شهرها و بالا بردن رطوبت نسبی در مناطق پر تراکم،
- تصفیه و پالایش هوا که دائما توسط درختان و گیاهان صورت می‌گیرد،
- افزایش مطلوبیت فضای مورد استفاده که شرایط جوی مطلوبتری را برای ما فراهم می‌آورد،
- صرفه‌جویی در اجرای تاسیسات فاضلاب و زهکشی به دلیل وجود درختان و گیاهان(زیرا گیاهان و درختان قدرت جذب بالای آب دارند)،
- بیشتر شدن ارتباط‌ها و تعاملات اجتماعی به واسطه وجود فضای سبز،
- بهبود سلامت روانی افراد با استفاده از فضای سبز،
- کاهش جرم، نزاع و درگیری،
- محلی امن برای ورزش و تفریح رایگان،
- و …
بنابراین از جهت تمرکز بر این خصوصیات و فایده‌ها بود که انسان دریافت که باید برای حفظ و بقای فضای سبز طبیعی و اجرای فضای سبز مصنوعی بیشتر تلاش نماید بلکه بتواند بخشی از آن را نجات داده و در جهت اجرای زندگی سالم قدم مثبتی بردارد.
انواع فضای سبز
فضای سبز را می‌توان از جنبه‌های متفاوتی نظیر نحوهی بوجود آمدن و نوع کاربری آن به انواع مختلفی دسته‌بندی نمود که در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
انواع فضای سبز از لحاظ نحوهی بوجود آمدن به 2 دسته‌ی زیر تقسیم‌بندی می‌گردند:
- پارک‌های جنگلی طبیعی،
- پارک‌های جنگلی مصنوعی.
انواع فضای سبز از لحاظ موقعیت جغرافیایی آن‌ها نیز به 2 دسته‌ی زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
- فضای سبز درون شهری،
- فضای سبز برون شهری.
انواع فضای سبز از لحاظ کاربری و ویژگی در دسترس بودن نیز به موارد زیر تقسیم‌بندی می‌گردند:
- فضای سبز عمومی،
- فضای سبز خصوصی،
- فضای سبز نیمه خصوصی.
به جهت درک بهتر و ارائه توضیحات بیشتر باید بیان نمود که در تقسیم‌بندی اول، پارک‌های جنگلی طبیعی، بخشی از طبیعت هستند که پوشیده از درختان و گیاهان بوده و شکل واقعی خود را حفظ نمودند و با حداقل دستکاری انسان در اختیار همگان قرار دارند. در مورد پارک‌های جنگلی مصنوعی نیز باید بدانیم که این پارک‌ها ساخته‌ی دست انسان است و به مانند کاربری پارک‌های جنگلی طبیعی با اهداف رفاه و تفریح برای همگان ساخته شده است و این تنها تفاوت پارک‌های جنگلی مصنوعی با پارک‌های جنگلی طبیعی است.
برای درک فضای سبز درون و برون شهری نیز باید بدانیم که در داخل و بیرون شهرها فضای سبزی به مانند فضای سبز وسط میدان‌های خارج شهر یا فضای سبز اطراف استراحتگاه‌ها در داخل شهر وجود دارد که بر طبق اصول شهرسازی با هدف فراهم آوردن آسایش بیشتر و رفاه مضاعف طراحی و اجرا شده است. به این مناطق، فضای سبز درون شهری و برون شهری گفته می‌شود.
فضای سبز عمومی، خصوصی و نیمه خصوصی نیز به نوع کاربری آن‌ها توسط مردم و مالکان آن ارتباط دارد. به عنوان مثال پارک‌ها و فضای سبز حاشیه‌ی خیابان‌ها که با کاشت درختان یا گیاهان تزئین شده است، به عنوان فضای سبز عمومی تعریف می‌شوند. همچنین فضای سبز و چمن‌کاری‌های وسط بلوارها و پیاده راه‌ها نیز جزء فضای سبز عمومی به حساب می‌آیند و همگان می‌توانند از آن استفاده نمایند. از طرف دیگر در سطح شهر فضاهای سبزی وجود دارند مثل باغ‌هایی که صرفا توسط مالکان شخصی آن‌ها طراحی شده و استفاده می‌گردند که به این نوع فضاهای سبز، فضای سبز خصوصی گفته می‌شود. در انتها فضای سبز موجود در محوطه‌ی یک پادگان یا یک نهاد و اداره‌ی دولتی به عنوان فضای سبز نیمه خصوصی تلقی می‌شود چون صرفا همکارانِ همان اداره یا نهاد، اجازه‌ی استفاده از آن را خواهند داشت.
سخن پایانی
با توضیحات ارائه شده در این مقاله دریافتیم که فضای سبز چیست و چرا باید به آن توجه گردد. بعلاوه ضرورت‌ها و فایده‌های فضای سبز را شناختیم و بعلاوه با انواع دسته‌بندی‌های آن نیز آشنا شدیم و در انتها علت‌های هر کدام از دسته‌بندی‌ها را بررسی نمودیم.
در پایان ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که عنوان فضای سبز فقط به جنگل‌ها، مراتع و بخش‌های سرسبز داخل و یا اطراف شهرها محدود نمی‌شود، بلکه در تعریفی دیگر از آن به عنوان «محوطه‌سازی» استفاده می‌گردد. طراحی‌های مرتبط با محوطه‌سازی هم اکنون توسط معماران به عنوان بخشی از خدمات قابل ارائه در ارتباط با دیزاین و طراحی‌های ساختمان‌های مسکونی یا محیط‌های اداری تجاری بوده و بعلاوه توسط کارفرمایان نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. این بدان دلیل است که در عصر حاضر برداشت مردم از ایجاد و وجود فضای سبز تغییر کرده است و انتظار دارند که محیط کاری و زندگی خودشان نیز بخشی از فضای سبز باشد تا بتوانند به طور مستمر با آن در ارتباط باشند.
به این منظور امروزه معماران از این تعریف فضای سبز یا همان محوطه‌سازی در طراحی‌های خود زیاد استفاده می‌کنند و نتیجه‌ی آن به وجود و اجرای روف گاردن، اجرای فضای سبز در اطراف محیط‌های مسکونی یا تجاری ختم می‌شود. برای درک بهتر و دریافت اطلاعات جامع در این باره می‌توان به مقاله‌ی محوطه‌سازی رجوع نمود.
